Unioni’r cam o ran gwaddol hanesyddol Cymru

Rydw i’n byw wrth ymyl Tŷ Llwyd, sef hen chwarel yng Nghaerffili. Yng nghanol yr ugeinfed ganrif, cafodd y cwmni Americanaidd Monsanto a’i bartneriaid ganiatâd i ollwng biffenylau polyclorinedig (PCBs) yma. Mae’r cemegau hyn, y gwyddys eu bod yn achosi canser, yn gollwng o’r safle, gan ddiferu i lawr y bryn a gwenwyno afonydd a nentydd lleol wrth iddynt lifo trwy goedwig – rhywle lle mae plant yn chwarae a lle mae pobl yn mynd â’u cŵn am dro. Erbyn hyn, rydw i’n edifarhau cerdded yno gyda fy mhlentyn bach.

Yn anffodus, mae Cymru yn frith o safleoedd gwenwynig sy’n gollwng cemegau i’n tir a’n pridd – nid yn unig hen chwareli fel Tŷ Llwyd, ond safleoedd tirlenwi hanesyddol hefyd, yn ogystal â hen fwyngloddiau a hen weithfeydd diwydiannol.

Onid yw hi’n hollol annheg mai pobl leol – sydd byth bron yn cael eu cyfran deg o’r cyfoeth a gynhyrchwyd yn sgil mwyngloddiau, gweithfeydd haearn a diwydiannau echdynnol eraill y gorffennol – sy’n gorfod talu’r pris yn y pen draw?

Sut y daeth sefyllfa o’r fath i fodoli yn y lle cyntaf?

Y gorffennol

Tan y Chwyldro Diwydiannol, gwlad wledig oedd Cymru yn bennaf ac roedd llawer o bobl yn ennill eu bywoliaeth ar ffermydd. Dechreuodd popeth newid yn niwedd y ddeunawfed ganrif. Roedd gan Gymru lu o adnoddau naturiol ac esgorodd hynny ar amrywiaeth eang o ddiwydiannau, yn cynnwys gweithfeydd metel, crochendai a gweithfeydd glo, plwm, llechi a chopr. coal, lead, slate and copper mining.

Yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg, dechreuodd ffatrïoedd ddisodli gwaith cynhyrchu domestig a daeth Cymru yn bwerdy diwydiannol. Yn sgil gweithfeydd haearn Merthyr Tudful, erbyn 1830 roedd Cymru yn cynhyrchu hanner yr haearn a gâi ei allforio gan Brydain. Adeiladwyd camlesi a rheilffyrdd er mwyn hwyluso’r dasg o gludo glo a haearn i’r marchnadoedd, ac yn sgil hynny datblygodd Cymru yn un o’r prif allforwyr glo a haearn drwy’r byd. Cynyddodd y boblogaeth a dechreuodd y trefi ehangu, gan esgor ar ddiwydiannau eraill fel gweithfeydd nwy.

Yn yr ugeinfed ganrif, dechreuodd diwydiannau Cymru arallgyfeirio ymhellach, gan fentro i feysydd fel gweithgynhyrchu, gweithfeydd cemegol a phurfeydd ymhlith eraill. Roedd y diwydiannau hyn yn cynhyrchu llawer iawn o lygredd; a hyd ddechrau a chanol yr ugeinfed ganrif, arferid cael gwared â gwastraff gwenwynig trwy ei ollwng ar y tir.

Y presennol

Ymlaen â ni at heddiw. Erbyn hyn, mae Cymru yn lle gwahanol iawn. Mae’r mwyafrif o’r diwydiannau trwm wedi diflannu a chaewyd mwynglawdd brig olaf Cymru, sef Ffos y Frân ym Merthyr Tudful, ym mis Medi 2023.

Tra mae’r perchennog a’r cyngor yn dadlau ynglŷn â’r cynlluniau adfer, mae’r safle’n llenwi â dŵr llygredig. Mae’r sefyllfa hon yn symbol o’r hyn sydd wedi bod yn digwydd ledled y wlad ers blynyddoedd.

Y mis diwethaf (Ebrill 2024), nodwyd mewn adroddiad bod 260 o safleoedd tirlenwi arfordirol mewn perygl ar hyn o bryd o ollwng llygredd i amgylchedd y môr, o ganlyniad i erydu arfordirol, llifogydd a newid hinsawdd.

Tynnodd erthygl ddiweddar gan y BBC ein sylw at y ffaith y gall hen fwyngloddiau metel yng Ngorllewin Cymru fod yn beryglus i iechyd pobl – dros gan mlynedd ar ôl i’r gwyddonydd arloesol Kathleen Carpenter ein rhybuddio ynglŷn â’r effaith a gaiff mwyngloddio am arian a phlwm ar fywyd yn afonydd Cymru.

Yn amlwg, mae cymunedau wedi etifeddu gwaddol ar ffurf tomenni gwastraff gwenwynig, ond maent hefyd wedi etifeddu safleoedd tirlenwi sy’n gollwng llygredd a hen safleoedd diwydiannol a adferwyd yn wael – pob un ohonynt yn beryglus i iechyd y cyhoedd ac i iechyd bywyd gwyllt.

Beth nawr?

Trwy lwc, mae pobl leol yn gwybod am beryglon Tŷ Llwyd yng Nghaerffili a gallant osgoi’r safle, diolch i ymdrechion preswylwyr a chynghorwyr sy’n sicrhau bod y cyhoedd yn ymwybodol o’r stori.

Faint o safleoedd halogedig eraill sydd i’w cael, a ninnau’n gwybod dim amdanynt? Hyd yn oed yng Nghaerffili, ceir o leiaf dri o safleoedd eraill sydd wedi’u llygru â biffenylau polyclorinedig.

Dylid rhoi blaenoriaeth i hysbysu pobl ynglŷn â hyn cyn gynted ag y bo modd, er mwyn eu cadw nhw a bywyd gwyllt yr ardal yn ddiogel. Mae Peredur Owen Griffiths, Aelod o’r Senedd, wedi gofyn am gael cofrestr gan ei fod yn bendant ei farn y dylai pobl fod â’r hawl i wybod am leoliad safleoedd gwenwynig hanesyddol.

Ar ôl cael gwybod ble mae’r holl safleoedd hyn, bydd gwaith mawr o’n blaenau i sicrhau bod pobl yn ddiogel, bod rhybuddion yn cael eu harddangos a bod y safleoedd dan sylw yn cael eu hadfer yn briodol. Bydd gwaith adfer o’r fath yn dasg enfawr a bydd y tu hwnt i gynghorau prin eu harian. Yn achos Tŷ Llwyd, er enghraifft, mae Arweinydd Cyngor Caerffili wedi ysgrifennu at y Prif Weinidog yn gofyn am ei help.

Mae nifer o daleithiau, dinasoedd, gweithwyr a phreswylwyr yn Unol Daleithiau America wedi llwyddo i gael iawndal gan Monsanto. Mae cyfanswm yr iawndal bellach dros $2 biliwn, ac mae’n dal i godi. Mae Grŵp Gweithredu Tomen Wenwynig Tŷ Llwyd, er enghraifft, yn codi arian er mwyn cael cyngor cyfreithiol i weld a ellir mynd â Monsanto (sydd bellach yn eiddo i Bayer) i’r llys, nid yn unig ar gyfer Tŷ Llwyd ond ar gyfer 12 o safleoedd gwenwynig eraill sy’n eiddo i’r cwmni ac a leolir ledled Cymru a Lloegr.

Mewn byd delfrydol, byddai’r llygrwr yn talu; ond fel y dengys y frwydr dros adfer Ffos y Frân, gwaith anodd iawn yw gorfodi gweithredwyr i adfer safleoedd cyfredol, heb sôn am safleoedd 50 neu 60 oed – neu hŷn, hyd yn oed!

Ymchwiliad cyhoeddus

Mae Cymru wedi bod yn brin o lywodraethu amgylcheddol priodol ers Brexit, ac mae’r arllwysiad o straeon erchyll yn y cyfryngau ar garthffosiaeth yn cael ei ollwng mewn afonydd a moroedd yn datgelu bod llygredd yn dal i fod yn broblem enfawr (a chynyddol i bob golwg) heddiw. Mae’n rhyddhad gweld bod y Papur Gwyn, “Sicrhau Dyfodol Cynaliadwy: Egwyddorion Amgylcheddol, Llywodraethu a Thargedau Bioamrywiaeth ar gyfer Cymru Wyrddach” yn mynd drwy’r Senedd.

Ni all y corff gwarchod amgylcheddol newydd hwn ddod yn ddigon buan i amgylcheddwyr, cadwraethwyr, ac ymgyrchwyr, sy’n cael sioc a thristwch gan effaith lefelau erchyll o lygredd ar fywyd gwyllt mewn argyfwng natur. Mae hwn yn gyfle gwych i fwrw ymlaen ag ymagwedd seiliedig ar hawliau at gyfraith amgylcheddol (gweler ymateb Cyfeillion y Ddaear i’r ymgynghoriad yma).

Mae mwy o atebolrwydd ac amddiffyniad i bobl a bywyd gwyllt yn hanfodol, ond rhaid inni beidio ag anghofio am y gorffennol ac ailystyried etifeddiaeth hanesyddol Cymru.

Mae’r amser wedi dod i Lywodraeth Cymru hyrwyddo’r achos er mwyn cael cyfiawnder i gymunedau lleol a sicrhau eu bod yn ddiogel, yn ogystal â sicrhau y gall bywyd gwyllt lleol ffynnu. Byddai ymchwiliad cyhoeddus annibynnol yn gam cyntaf priodol.

Mae a wnelo hyn â mwy nag iechyd y cyhoedd neu ddiogelu ein bywyd gwyllt gwerthfawr. Mae a wnelo hyn â chyfiawnder a’r math o wlad y dymunwn ei chael.

Rhaid inni unioni’r cam o ran gwaddol hanesyddol Cymru. Dewch inni weithio gyda’n gilydd i wireddu hyn.

Sut y gallwch helpu?

Os ydych yn byw wrth ymyl tomen wastraff wenwynig, safle tirlenwi sy’n gollwng, neu unrhyw dir y credwch ei fod yn halogedig ac sy’n destun pryder ichi, hoffem glywed gennych.

Anfonwch e-bost i’r cyfeiriad [email protected]