Glanhau tir llygredig yng Nghymru

Mae Cyfeillion y Ddaear Cymru yn ymgyrchu er mwyn codi ymwybyddiaeth o raddfa a thraweffaith tir llygredig yng Nghymru ac i wella ein dealltwriaeth a’n gwybodaeth ynghylch y mater hwn.

Rydym hefyd yn galw am gamau gweithredu er mwyn clirio tir llygredig i sicrhau y gall pawb fyw mewn amgylchedd iach.

Yr hyn rydym ni'n galw amdano 

• Rhagor o wybodaeth 

Mae gan bobl yng Nghymru’r hawl i wybod a ydynt yn byw ger safle gwenwynig a allai fod yn effeithio ar eu hiechyd. Mae gwybodaeth gyhoeddus yn anghyflawn ac yn anodd cael mynediad ati. Mae Cyfeillion y Ddaear Cymru yn galw am gofrestr ar-lein y gellir ei chyrchu gan y cyhoedd, o safleoedd tir gwenwynig ar hyd a lled Cymru, gan gynnwys safleoedd sy’n cael eu harchwilio ar hyn o bryd. 

• Deddfwriaeth gref 

Mae cymunedau yng Nghymru angen ailgyfeirio at gorff gwarchod parhaol, annibynnol sydd wedi’i ariannu’n briodol. Mae’r Mesur Egwyddorion Amgylcheddol a Bioamrywiaeth yn gyfle unigryw i wneud pethau’n iawn.  Mae Cyfeillion y Ddaear Cymru yn galw i gwmpas y mesur hwn fynd i’r afael â llygredd hanesyddol a llygredd a etifeddwyd o orffennol diwydiannol Cymru. 

• Archwiliad cyhoeddus  

Nid yw cyfreithiau a deddfwriaeth tir llygredig cyfredol yn amddiffyn pobl a byd natur. Mae Cyfeillion y Ddaear Cymru yn galw am ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i raddfa a mewnbwn tir llygredig yng Nghymru, gan gynnwys y ddeddfwriaeth tir llygredig gyfredol.  

Beth yw'r broblem?

Mae pobl yn dod yn fwy ymwybodol o draweffaith cemegolion yn ein pridd a’n dŵr ar iechyd, fel y mae’r nifer cynyddol o straeon yn y cyfryngau yn eu hamlygu. Mae cemegolion am byth megis PCBau a PFAS yn arbennig o broblemus gan eu bod yn hynod o barhaus yn yr amgylchedd a gallant arwain at broblemau iechyd megis niwed i’r iau, afiechyd y thyroid, gordewdra, problemau cenhedlu, a chanser.

Mae PCBau, sef grŵp o ‘gemegolion am byth’ sydd wedi cael eu profi i fod yn garsinogenaidd, i’w canfod mewn amryfal safleoedd yng Nghymru, gan gynnwys chwareli Brofiscin a Maendy, Penrhos a Thŷ Llwyd yng Nghaerffili, y ffatri gemegolion yng Nghasnewydd a Rhiwabon yn Wrecsam. Fe wnaeth corfforaeth gemegol Americanaidd Monsanto ollwng gwastraff gwenwynig mewn sawl safle yn y 1960au a’r 70au.

Faint o safleoedd?

Yn fras, dydym ni ddim yn gwybod, ond mae tystiolaeth gynyddol yn awgrymu y gallai fod yn niferoedd eithriadol o fawr i wlad fach. Ym mis Mawrth 2025 datgelodd adroddiad gan y BBC na allai hanner o’r 22 o gynghorau yng Nghymru ddarparu manylion am gyfanswm nifer y safleoedd tir llygredig yn eu sir ond "roedd y rhai oedd wedi gwneud, wedi adnabod 698 o safleoedd risg uchel, ac o’r rheiny dyw 586 ohonynt heb gael eu harchwilio."

Yn 2021 canfu data gan Cyfoeth Naturiol Cymru a ddadansoddwyd gan Greenpeace bod cemegolion peryglus megis nwy mwstard a syanid wedi eu claddu o dan dros 1500 o safleoedd tirlenwi nad ydynt yn cael eu defnyddio ar hyd a lled Cymru.

Ac mae gwaith ymchwil diweddar gan yr Athro Macklin, Athro ym Mhrifysgol Lincoln, a roddodd dystiolaeth i’r Pwyllgor Materion Cymreig y llynedd, wedi darganfod bod 6% o’r boblogaeth yng Nghymru yn byw ger tir sydd wedi’i lygru gan fwyngloddio metal hanesyddol.

Yr hawl i amgylchedd iach

Yn 2022, datganodd y Cenhedloedd Unedig bod gan bawb ar y ddaear yr hawl i amgylchedd iach.

Llygredd yw achos amgylcheddol mwyaf o afiechyd a marwolaeth cyn pryd. Mae anadlu aer gwenwynig yn cael ei gydnabod fel yr hyn sy’n lladd fwyaf ond mae tystiolaeth gynyddol sy’n awgrymu bod gan lygredd cemegol (p’un a yw hynny’n feicro-blastigau neu wenwyn megis plwm neu gemegolion am byth y "potensial i achosi un o’r bygythiadau amgylcheddol mwyaf i ddynoliaeth". 

Mae glanhau ein tir a'n dŵr yn hanfodol ar gyfer ein hiechyd ein hunain ac iechyd ein plant a’n hwyrion ac wyresau. Mewn cyfnod pan mae 1 mewn 5 rhywogaeth mewn peryg o drengi yng Nghymru, mae hyn oll hefyd yn hanfodol ar gyfer ein bywyd gwyllt.

Mae angen camau gweithredu effeithiol, wedi’u targedu, ar frys er mwyn gwarchod pobl a bywyd gwyllt. Mae’n amser gweithredu i lanhau ein tir.